ΤΟ ΜΩΣΑΪΚΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Σχολιάζοντας την εξαφάνιση των  ωδικών πτηνών, των φυτικών ειδών και των εντόμων από το αγροτικό περιβάλλον, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο συγγραφέας Aldous Huxley είπε ότι «χάνουμε το ήμισυ του περιεχομένου της ποίησης».

Ο Huxley είχε μόλις διαβάσει ένα δυνατό νέο βιβλίο με τον τίτλο «Σιωπηλή άνοιξη», το οποίο γράφτηκε από τον Αμερικανό βιολόγο Rachel Carson. Το βιβλίο πρωτοδημοσιεύθηκε στα 1962, διαβάστηκε ευρέως, υπέστη κριτικές και βοήθησε στο να προκληθεί ανησυχία στην  κοινή γνώμη σε σχέση με την χρήση των φυτοφαρμάκων (παρασιτοκτόνων), την ρύπανση και το περιβάλλον γενικά. Ο  Huxley, αναφερόμενος στην πολιτιστική απώλεια, όχι μόνο δεν παρουσιάζει ως ανώδυνη αυτή την κατάσταση, αλλά, αντίθετα, συλλαμβάνει την πεμπτουσία της βιοποικιλότητας, μία λέξη και μία έννοια που, συχνά, πασχίζουμε να εξηγήσουμε.   

Η βιοποικιλότητα προέρχεται από δύο λέξεις: «βιολογικός» και «ποικιλότητα». Ως έννοια, εγκλείει την ποικιλία όλων των ζώντων οργανισμών σε όλο το φάσμα των ειδών. Εν τέλει, η βιοποικιλότητα είναι η ίδια η φύση σε όλες της τις μορφές.

Ένα οικοσύστημα αποτελεί μία κοινότητα φυτών, ζώων και μικροοργανισμών συμπεριλαμβανομένων των αλληλεπιδράσεών τους με το περιβάλλον. Από τη φευγαλέα συνάντηση μίας μέλισσας και ενός καλλωπιστικού φυτού σε ένα καλοκαιρινό λιβάδι έως τις μεγάλης εμβέλειας και συνεχείς αλληλεπιδράσεις του αέρα, του ύδατος και του εδάφους – τα οικοσυστήματα ενσωματώνουν τα θεμέλια της ζωής στη γη.      

Καθώς οι μέλισσες συλλέγουν το νέκταρ, συλλέγουν, επίσης, γύρη από ένα λουλούδι και την εναποθέτουν σε άλλα, επικονιάζοντάς τα, ταυτόχρονα. Νέα λουλούδια προκύπτουν και αλληλεπιδρούν με τον περιβάλλοντα αέρα, καθώς και με το έδαφος και το νερό που βρίσκεται κάτω από αυτά. Πάρτε, για παράδειγμα, τα δέντρα. Τα φύλλα τους καθαρίζουν τον αέρα που αναπνέουμε και οι ρίζες τους καθαρίζουν το νερό απορροφώντας θρεπτικά στοιχεία. Οι ρίζες, επίσης, στηρίζονται στο έδαφος και το θρέφουν, ακόμη και όταν πεθαίνουν. Αφαιρέστε τα δέντρα από ένα οικοσύστημα και γρήγορα η ποιότητα του αέρα, του νερού και του εδάφους θα επηρεαστούν. Προσθέστε δέντρα, ακόμη και σε μια πόλη, και αυτό θα έχει θετικές επιπτώσεις, ψύχοντας τον αέρα και βελτιώνοντάς τον.

Είμαστε, όλοι μας, μέρος αυτού του «συστήματος» αλλά, συχνά, μας διαφεύγει το γεγονός αυτό. Από την εποχή που οι πρώτοι πρόγονοί μας άρχισαν να ασχολούνται με τη μελισσοκομία, να αξιοποιούν τα καλλωπιστικά φυτά και τα λιβάδια για την παραγωγή τροφίμων, μέσω αυτού που σήμερα αποκαλούμε γεωργία, διαμορφώνουμε και αλλάζουμε τη βιοποικιλότητα. Τα καλλιεργούμενα είδη και φυτά έγιναν προϊόντα των οποίων η εγγενής αξία ήταν νομισματική. Από τη γεωργία προχωρήσαμε στη βιομηχανοποίηση και, όπου κι αν πάμε, η φύση πρέπει να ακολουθήσει – άσχετα από το πόσο απρόθυμα μπορεί να συμβαίνει αυτό.

Έχουμε κλείσει τον κύκλο: μέσω της βιομηχανοποίησης της ζωής μας, συμπεριλαμβανομένης και της γεωργίας, έχουμε βιομηχανοποιήσει την φύση. Εκτρέφουμε έντομα, ζώα και φυτά για την αγορά, επιλέγοντας χαρακτηριστικά που ικανοποιούν εμάς και τις ανάγκες μας. Η βιολογική ποικιλότητα είναι υπό απειλή στο μακροκοσμικό και στο μοριακό επίπεδο.

Η φύση, συχνά, εκλαμβάνεται ως πολυτέλεια. Η διατήρηση των ειδών μπορεί να είναι εξαιρετικά επιθυμητή, η απώλειά τους μπορεί να είναι τραγική αλλά εν τέλει φαίνεται να είναι το τίμημα που αξίζει να πληρώσουμε εφόσον αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να προστατεύσουμε τις θέσεις εργασίας μας και να αυξήσουμε τα εισοδήματά μας.

Η πραγματικότητα, φυσικά, είναι πολύ διαφορετική. Πάρτε τις μέλισσες. Τα άγρια είδη μελισσών έχουν ήδη εξαφανιστεί από πολλά μέρη της Ευρώπης. Οι πληθυσμοί των άγριων μελισσών, που επιβιώνουν, συχνά προέρχονται από νέες ήμερες φυλές που έχουν γίνει άγριες. Σήμερα, οι πληθυσμοί τους έχουν αποδεκατιστεί σε ολόκληρη την υφήλιο. Οι μέλισσες αντιμετωπίζουν μία σειρά σοβαρών προβλημάτων από τα παρασιτοκτόνα,  τα ακάρεα και τις ασθένειες έως το εξασθενημένο γενετικό τους υλικό. Μία μελέτη των μελών της Ένωσης Βρετανών Μελισσοκόμων (BBKA) κατέδειξε ότι οι αριθμοί ήμερων μελισσών παρουσίασαν πτώση κατά 30% κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 2007-2008. Αυτό αντιπροσωπεύει μία απώλεια περισσότερων από 2 δισεκατομμύρια μελισσών με κόστος 54 εκατομμύρια Αγγλικών λιρών για την οικονομία του Ηνωμένου Βασιλείου.

Το ζητούμενο, όπως δείχνουν αυτό το παράδειγμα και τα υπόλοιπα που έπονται, είναι ότι η απώλεια της βιοποικιλότητας δεν διευκολύνει την οικονομική ανάπτυξη, αλλά, αντίθετα, την υπονομεύει.

2010 – Η βιοποικιλότητα στο επίκεντρο της προσοχής μας

Το 2002, κυβερνήσεις ανά τον κόσμο δεσμεύθηκαν για τη μείωση του ρυθμού απώλειας της βιοποικιλότητας έως το 2010. Η Ευρωπαϊκή Ένωση πήγε ένα βήμα παραπέρα και ανέλαβε τη δέσμευση να ανακόψει ολοσχερώς την απώλεια της βιοποικιλότητας έως το 2010. Εν τούτοις, η σχετική αξιολόγηση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (ΕΟΠ)(1) δείχνει ότι, παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε ορισμένες περιοχές, ο στόχος αυτός της ΕΕ δεν θα επιτευχθεί τελικά. Όντως, η βιοποικιλότητα χάνεται σε πρωτόγνωρους ρυθμούς.

Το 2010 έχει ανακηρυχθεί από τον Ο.Η.Ε. ως Διεθνές Έτος Βιοποικιλότητας και το θέμα αυτό θα παραμείνει στο επίκεντρο ενδελεχούς εξέτασης και διαλόγου κατά τη διάρκεια ολόκληρου του έτους. Το γεγονός ότι ο στόχος απωλέσθη έχει ήδη αποτελέσει το έναυσμα για σοβαρή συζήτηση εντός της ΕΕ ως προς ποιες ενέργειες πρέπει να αναληφθούν για τη διάσωση της βιοποικιλότητας.

Τι συμβαίνει στη βιοποικιλότητά μας;

Η Ευρώπη σημείωσε σχετική πρόοδο ως προς την προστασία της βιοποικιλότητας. Κατά τα τελευταία 30 χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει συγκροτήσει ένα δίκτυο από περίπου 25.000 προστατευόμενες(2) περιοχές σε όλα τα κράτη μέλη σε μια προσπάθεια να προστατευθεί η βιοποικιλότητά μας. Το δίκτυο αυτό συνιστά μία έκταση 880.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων περίπου, που αντιπροσωπεύουν το 17%  της επικράτειας της ΕΕ. Αυτό το πλήθος τοποθεσιών, που είναι γνωστό ως Natura 2000, αποτελεί το μεγαλύτερο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών στον κόσμο.

Η νομοθεσία για τις ατμοσφαιρικές εκπομπές (ατμοσφαιρική ρύπανση), την ποιότητα των γλυκών υδάτων και την επεξεργασία λυμάτων οδήγησε σε θετικά αποτελέσματα προς όφελος της βιοποικιλότητας. Η όξινη βροχή, για παράδειγμα, η οποία προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές στα δάση της Βόρειας Ευρώπης, δεν αποτελεί πλέον σημαντικό πρόβλημα. Ο γεωργικός τομέας προσαρμόζεται περισσότερο στο περιβάλλον τοπίο αν και απομένουν να γίνουν πολλά ακόμη προς αυτή την κατεύθυνση.

Η ποιότητα των υδάτων έχει γενικά βελτιωθεί όσον αφορά τα γλυκά ύδατα.

Ωστόσο, η βιοποικιλότητα συνεχίζει να χάνεται σε όλες τις κλίμακες. Ο πάγος, που καλύπτει τη θαλάσσια περιοχή της Αρκτικής το καλοκαίρι, υποχωρεί και λεπταίνει γρηγορότερα από ποτέ. Η έκταση του πάγου που κάλυπτε τη θάλασσα το 2007 ήταν στο μισό αυτής που μετρήθηκε στη δεκαετία του 1950. Το γεγονός αυτό έχει επιπτώσεις για όλα τα έμβια όντα στην περιοχή αυτή – από τους μικροσκοπικούς οργανισμούς που ζουν μέσα στον πάγο μέχρι τις πολικές αρκούδες και τους ανθρώπους. Όπως θα εξηγήσουμε στην συνέχεια, οι παγετώνες λιώνουν επίσης στις οροσειρές της Ευρώπης με επακόλουθες σοβαρές επιπτώσεις για δεκάδες εκατομμύρια Ευρωπαίους πολίτες.

Περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι, σε ολόκληρο τον κόσμο, εξαρτώνται από την αλιεία για την διατροφή και τα μέσα διαβίωσής τους. Ωστόσο, το ήμισυ όλων των άγριων ιχθύων έχουν αξιοποιηθεί στο έπακρο. Το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής αλιείας, σήμερα, είναι πιθανό να έχει καταρρεύσει έως το 2050 εάν οι τρέχουσες τάσεις δεν αναστραφούν. Στην ξηρά, τώρα, τα τροπικά βροχερά δάση αποδεκατίζονται για την παραγωγή τροφίμων (π.χ. σόγιας και βοείου κρέατος) όπως και αγροκαυσίμων (π.χ. φοινικέλαιου) – εξέλιξη που δεν λαμβάνει υπόψη της τις πολλές και πολύτιμες υπηρεσίες οικοσυστήματος που προσφέρουν τα δάση.

Κατά τα τελευταία 20 έτη, οι πληθυσμοί των πεταλούδων στην Ευρώπη μειώθηκαν κατά 60% (3). Οι πεταλούδες είναι πολύτιμοι «πράσινοι» (περιβαλλοντικοί) δείκτες λόγω του ότι είναι ευαίσθητες στις πλέον ανεπαίσθητες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στα ενδιαιτήματα (οικοτόπους). Η εξαφάνισή τους μαρτυρά μία πολύ ευρύτερη περιβαλλοντική αλλαγή που έχουμε μόλις αρχίσει να συνειδητοποιούμε.

Γιατί η βιοποικιλότητα είναι τόσο σημαντική για μας;

Η βιοποικιλότητα παρέχει ένα πελώριο φάσμα «υπηρεσιών οικοσυστήματος» που θεωρούμε δεδομένες. Σκεφτείτε τα έντομα που επικονιάζουν τις καλλιέργειές μας. τα εδάφη, τα ριζικά συστήματα των δέντρων και τους σχηματισμούς πετρωμάτων που καθαρίζουν τα ύδατά μας. τους οργανισμούς που διασπούν τα απόβλητά μας ή τα δέντρα που καθαρίζουν τον αέρα που αναπνέουμε. Σκεφτείτε την αξία της φύσης, την ομορφιά της και την αξιοποίησή της για λόγους αναψυχής.

Αυτές είναι ορισμένες από τις «υπηρεσίες οικοσυστήματος» που καθιστούν εφικτή την ζωή μας στη γη. Ωστόσο, έχουμε χάσει τους δεσμούς μας με πολλές από αυτές της υπηρεσίες υποστήριξης της ζωής και σπανίως τις βλέπουμε ή τις εκτιμούμε γι' αυτό που πραγματικά είναι.  Το γεγονός αυτό από μόνο του έχει τεράστιες συνέπειες για τον φυσικό μας κόσμο.

Η μεταβαλλόμενη φύση των περιβαλλοντικών προκλήσεων

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 60, 70 και 80 το περιβάλλον θεωρούνταν, κατά περίπτωση, ως μία συνάθροιση ξεχωριστών συστημάτων. Η πολιτική και οι ενημερωτικές εκστρατείες για το περιβάλλον επικεντρώνονταν σε συγκεκριμένα προβλήματα: την αιθαλομίχλη στον αέρα, τα χημικά που χύνονται από βιομηχανίες σε ποταμούς, την καταστροφή του Αμαζονίου, τα δεινά που υφίστανται οι τίγρεις, τους χλωροφθοροϋδρογονάνθρακες (CFC) στα δοχεία αερολύματος (αεροζόλ). Οι αιτίες εκλαμβάνονταν ως γραμμικές ή ιδιάζουσες και αντιμετωπίζονταν σε ξεχωριστή βάση.

Σήμερα, αντιλαμβανόμαστε τις πιέσεις που ασκούνται στο περιβάλλον μας με διαφορετικό τρόπο. Δεν είναι ομοιόμορφες ή δεν παραμένουν γεωγραφικά εντοπισμένες σε ένα τόπο. Το κοινό τους στοιχείο είναι ότι, γενικά, προκύπτουν  – άμεσα ή έμμεσα- ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Τα πρότυπα μας  για την παραγωγή, το εμπόριο και την κατανάλωση είναι απέραντα ισχυρές κινητήριες δυνάμεις, που θεμελιώνουν ταυτόχρονα τις κοινωνίες μας και καθορίζουν τον τρόπο ζωής μας ή την ποιότητα της ζωής και του περιβάλλοντός μας.       

Ενώνοντας τις κουκίδες

Σκεφτείτε το τετράδιο ιχνογραφίας ενός παιδιού. Ένα παιδί δημιουργεί μία εικόνα ενώνοντας κουκκίδες, αρχίζοντας από τον αριθμό ένα και τελειώνοντας στον μεγαλύτερο αριθμό σε κάποιο άλλο σημείο της σελίδας του τετραδίου. Στην αρχή, η εικόνα δεν βγάζει ιδιαίτερο νόημα αλλά σιγά-σιγά διαφαίνεται κάποια συνοχή. Η κατανόηση των καίριων ζητημάτων που αντιμετωπίζει η κοινωνία μας έχει εξελιχθεί από απομονωμένες κουκκίδες στο περίγραμμα μίας εικόνας. Δεν έχουμε ολόκληρη την εικόνα αλλά αρχίζουμε να βλέπουμε το σχέδιο που διαγράφεται.

Η βιοποικιλότητα εξαφανίζεται σε ανησυχητικό βαθμό, κυρίως λόγω του ότι έχουμε καταχραστεί την φύση προκειμένου να διατηρήσουμε την παραγωγή, την κατανάλωση και το εμπόριο στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία μας. Η αδυναμία μας να ορίσουμε μία αξία στο φυσικό μας κεφάλαιο σημαίνει ότι οι τιμές για τα δέντρα και τα δάση μας, το νερό, το έδαφος και τον αέρα είτε είναι χαμηλές ή ανύπαρκτες.  

Σε μία οικονομία όπου ο εθνικός πλούτος μετριέται από το πόσο μεγάλη είναι η παραγωγή μιας χώρας και όπου τα αυξανόμενα τριμηνιαία κέρδη είναι σημαντικότερα από τις εποχές, είναι συχνά δύσκολο ακόμη και το να δούμε απλώς την φύση. Συχνά, το φυσικό μας κεφάλαιο δεν είναι καν μία από τις κουκκίδες στην σελίδα αυτή.

Διαχείριση του μέλλοντος

Βρισκόμαστε πάλι σε μία περίοδο στοχασμού και ευκαιριών. Οι πιέσεις που αντιμετωπίζουμε – είτε είναι οικονομικές είτε σχετίζονται με την ενέργεια, την υγεία ή το περιβάλλον – μπορούν να ρυθμιστούν. Θα επιτύχουμε το μέγιστο εάν παραδεχθούμε ότι γνωρίζουμε ακόμη πολύ λίγα για το φυσικό μας περιβάλλον, την πολυπλοκότητά του και τις επιδράσεις που ασκούμε σε αυτό. Πρέπει να ανακαλύψουμε εκ νέου την ταπεινότητά μας και να δούμε ξανά με μία αίσθηση θαυμασμού ό,τι  μας περιβάλλει.

Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του ΕΟΠ για τη βιοποικιλότητα: http://www.eea.europa.eu/themes/biodiversity

1. ΕΟΠ, 2009, Εκλογίκευση των ευρωπαϊκών δεικτών βιοποικιλότητας (SEBI):  http://www.eea.europa.eu/publications/progress-towards-the-european-2010-biodiversity-target
2. http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/db_gis/pdf/area_calc.pdf
3. http://www.cbd.int/convention/articles.shtml?a=cbd-02
4. ΕΟΠ, 2009, SEBI: http://www.eea.europa.eu/publications/progress-towards-the-european-2010-biodiversity-target