ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

«Αντί να καταστρέφουμε τα οικοσυστήματα γιατί να μην αρχίσουμε να τα δημιουργούμε;», προτείνει η καθηγήτρια Jacqueline McGlade. «Διαθέτουμε τις τεχνολογικές δεξιότητες και την ικανότητα σχεδιασμού. Υπάρχουν παραδείγματα του μέλλοντος σε ολόκληρη την Ευρώπη, αλλά πρόκειται για θύλακες καινοτομίας. Πρέπει να προχωρήσουμε από τους θύλακες καινοτομίας στις πόλεις του μέλλοντος.»

«Πάρτε το φως, για παράδειγμα, που είναι ένας φυσικός πόρος. Στους ανθρώπους αρέσει να εργάζονται και να ζουν περιβαλλόμενοι από φυσικό φως. Ο κατασκευαστικός τομέας μπορεί εύκολα να κάνει πολύ καλύτερη χρήση του φυσικού φωτός. Ή πάρτε τη δημιουργία κάθετων κήπων. Η δημιουργία κάθετων κήπων σημαίνει την μεταστροφή των πόλεών μας σε βιώσιμα αστικά αγροκτήματα, όπου αναπτύσσονται καλλιέργειες πάνω και μέσα στα κτήριά μας.

Η ιδέα των ζωντανών τοίχων και των κάθετων κλήρων είναι πολύ παλιά, μας πηγαίνει πίσω στους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας. Προκαλεί έκπληξη το ότι δεν έχουμε κάνει κάτι περισσότερο γι’ αυτό μέχρι τώρα, αλλά σήμερα υπάρχει μια νέα πιεστική ανάγκη να αλλάξουμε τις συνήθειές μας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής», λέει η καθηγήτρια McGlade.

Οι υψηλότερες θερμοκρασίες στις πόλεις, οι οποίες προκαλούνται από το σκυρόδεμα και τον ασφαλτοτάπητα, που απορροφούν θερμότητα και την απελευθερώνουν σταδιακά, σημαίνουν μεγαλύτερη εποχή ανάπτυξης και βελτιωμένη απόδοση. Το νερό της βροχής θα μπορούσε να συλλέγεται στις στέγες και δίκτυα σωλήνων θα μπορούσαν  να το αφήνουν να σταλάζει μέσω κάθε ορόφου. Τα φυτά θα μπορούσαν επίσης να έχουν μονωτική επίδραση, διατηρώντας τους χώρους ενδιαίτησης εντός των κτιρίων δροσερούς το καλοκαίρι και θερμούς τον χειμώνα.

Μετακινούμενοι πληθυσμοί

Ο παγκόσμιος πληθυσμός συγκεντρώνεται στις πόλεις μας. 80 τοις εκατό του εκτιμώμενου παγκόσμιου πληθυσμού των εννέα δισεκατομμυρίων ανθρώπων το 2050 αναμένεται να ζουν σε αστικές περιοχές. Πολλές από τις πόλεις μας πασχίζουν να αντεπεξέλθουν στα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα που προκαλούνται από πιέσεις, όπως: ο υπερπληθυσμός, η φτώχεια, η ρύπανση και η κυκλοφοριακή συμφόρηση.

Η τάση προς την αστική διαβίωση είναι προδιαγεγραμμένη να συνεχιστεί. Σε ολόκληρη την υφήλιο, οι πόλεις  καταλαμβάνουν μόλις το 2% της επιφάνειας της γης, αλλά αντιπροσωπεύουν το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού.⁽²⁰⁾ Στην Ευρώπη 75% από εμάς ζούμε στις πόλεις. Το ποσοστό αυτό είναι πιθανό να αυξηθεί στο 80% έως το 2020. Οι πόλεις και οι κωμοπόλεις της Ευρώπης σήμερα αντιπροσωπεύουν το 69% της ενέργειας που χρησιμοποιούμε και, ως εκ τούτου, το μεγαλύτερο μέρος των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πόλεων εκτείνονται σε τέτοιο εύρος και έκταση 

λόγω της εξάρτησής τους από εξωτερικές περιοχές προκειμένου να καλύψουν τη ζήτηση για ενέργεια και πόρους, καθώς και για να διευθετήσουν τα λύματά τους. Μια μελέτη της αρχής Greater London Authority ⁽²¹⁾ εκτιμά ότι το Λονδίνο έχει ένα αποτύπωμα 300 φορές μεγαλύτερο της γεωγραφικής περιοχής που καταλαμβάνει και το οποίο αντιστοιχεί σχεδόν στο διπλάσιο του μεγέθους ολόκληρου του Ηνωμένου Βασιλείου. Η ρύπανση που προέρχεται από τις πόλεις έχει συχνά επιπτώσεις σε περιοχές που βρίσκονται εκτός πόλης.

Η κλιματική αλλαγή αποτελεί μια καινούρια και ανησυχητική απειλή για τη ζωή στις πόλεις. Ορισμένες πόλεις θα υποφέρουν σε σημαντικό βαθμό εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να επιδεινώσει τις κοινωνικές ανισότητες. Οι φτωχοί διατρέχουν συχνά το μεγαλύτερο κίνδυνο και δεν έχουν τους πόρους να προσαρμοστούν. Η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει επίσης το αστικό περιβάλλον: την ποιότητα του αέρα και των υδάτων για παράδειγμα.

Από την προσαρμογή στη νέα προσέγγιση

Συνεπώς, οι πόλεις μας και οι αστικές περιοχές έχουν πολλά προβλήματα: κοινωνικά προβλήματα, προβλήματα υγείας, περιβαλλοντικά προβλήματα. Ωστόσο, η γειτνίαση των ανθρώπων, των επιχειρήσεων και των υπηρεσιών που σχετίζονται με αυτή καθεαυτή την έννοια της πόλης σημαίνει ότι υπάρχουν επίσης και τεράστιες προοπτικές. 

Οι αστικές περιοχές προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες για βιώσιμες συνθήκες ζωής. Ήδη η πληθυσμιακή πυκνότητα στις πόλεις σημαίνει συντομότερες μετακινήσεις προς την εργασία και τις υπηρεσίες, μεγαλύτερη χρήση των δημόσιων μεταφορών και μικρότερες κατοικίες που απαιτούν λιγότερο(-η) φωτισμό και θέρμανση. Κατά συνέπεια, οι κάτοικοι των αστικών κέντρων καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια κατά κεφαλή απ’ όση οι κάτοικοι της υπαίθρου. 

Οι πόλεις μας βρίσκονται επίσης σε μια μοναδική θέση σε σχέση με τον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή και την προσαρμογή σε αυτήν. Τα φυσικά

χαρακτηριστικά, ο σχεδιασμός, η διακυβέρνηση και η τοποθεσία μιας πόλης είναι μόνο ορισμένοι από τους παράγοντες που μπορούν να συμβάλλουν όχι μόνο στον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή αλλά και στην προσαρμογή σε αυτήν ή ακόμη να μετριάσουν και τα δύο.

Σαφώς, προσεγγίσεις μηχανικής όπως τα αντιπλημμυρικά φράγματα αποτελούν μόνο ένα μέρος της λύσης. Η προσαρμογή καθιστά επίσης επιβεβλημένη μία επανεξέταση εκ βάθρων του πολεοδομικού διακόσμου και της διαχείρισης της πόλης και πρέπει να «ενσωματωθεί» σε όλες τις συναφείς πολιτικές συμπεριλαμβανομένων της χρήσης γης, της στέγασης, της διαχείρισης υδάτων, των μεταφορών, της ενέργειας, της κοινωνικής ισονομίας και της υγείας.

Μέσα από την επανεξέταση του πολεοδομικού διακόσμου, της αστικής αρχιτεκτονικής, των αστικών μεταφορών και του πολεοδομικού σχεδιασμού μπορούμε να μετατρέψουμε τις πόλεις μας και τα αστικά τοπία σε «αστικά οικοσυστήματα» που θα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή όσον αυτό αφορά τον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή (καλύτερες μεταφορές, καθαρή ενέργεια) και την προσαρμογή σε αυτήν (πλωτά σπίτια, κάθετοι κήποι). Ο καλύτερος πολεοδομικός σχεδιασμός θα βελτιώσει, κατά γενικό κανόνα, την ποιότητα ζωής και θα δημιουργήσει νέες ευκαιρίες απασχόλησης μέσα από την τόνωση της αγοράς νέων τεχνολογιών και της πράσινης αρχιτεκτονικής.

Η λύση έγκειται στον σχεδιασμό πόλεων με τρόπους ώστε να διευκολυνθεί η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας ανά κάτοικο, η χρήση μέσων όπως αυτών των βιώσιμων αστικών μεταφορών και των κατοικιών χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης. Οι νέες τεχνολογίες για την ενεργειακή απόδοση και τους ανανεώσιμους πόρους, όπως είναι η ηλιακή ή η αιολική ενέργεια και τα εναλλακτικά καύσιμα, είναι επίσης σημαντικές δεδομένου ότι παρέχουν την ευκαιρία σε άτομα και φορείς να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους.

Σχεδιάζοντας το μέλλον

«Το μέλλον θα είναι διαφορετικό από αυτό που περιμένουμε – αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Εκπονούμε μελέτες γι’ αυτή την αβεβαιότητα», λέει ο Johan van der Pol, αναπληρωτής διευθυντής της ολλανδικής κατασκευαστικής εταιρείας Dura Vermeer, που αυτή την περίοδο σχεδιάζει και κατασκευάζει το Ijburg, μία νέα πλωτή συνοικία στην πόλη του Άμστερνταμ.

Tο Ijburg είναι ένα από τα πλέον φιλόδοξα έργα που έχουν ποτέ αναληφθεί από τον δήμο του Άμστερνταμ. Η αύξηση του πληθυσμού και η άνοδος της στάθμης των υδάτων έχουν ωθήσει την πυκνοκατοικημένη πόλη στο να γίνει δημιουργική, πειραματιζόμενη με νέους τύπους αρχιτεκτονικής πάνω στο ίδιο το νερό. Τα νέα σπίτια είναι «αγκυροβολημένα» σε πλωτούς διαδρόμους επικοινωνίας και συνδέονται με υπηρεσίες παροχής ηλεκτρισμού, ύδρευσης και υγιεινής. Μπορούν εύκολα να αποσυνδεθούν και να μετακινηθούν κάπου αλλού, δίνοντας ένα εξ’ ολοκλήρου καινούριο νόημα στην έννοια του «μετακινούμενου σπιτιού». Ο υπό κατασκευή αυτός οικισμός περιλαμβάνει φιλικά προς το περιβάλλον πλωτά θερμοκήπια όπου αναπτύσσονται όλα τα είδη φρούτων και λαχανικών.

Τα πλωτά σπίτια του Ijburg αποτελούν μόνο ένα παράδειγμα μιας νέας κίνησης στην αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής κυμαίνονται από την ξηρασία και τους καύσωνες στην νότια Ευρώπη στη δημιουργία πλημμύρων στο βορρά. Οι πόλεις πρέπει να προσαρμοστούν. Ορισμένοι αρχιτέκτονες, μηχανικοί και πολεοδόμοι, αντί να κοιτούν απλώς πώς θα ενισχύσουν τα αντιπλημμυρικά φράγματα ή πώς θα αυξήσουν τις πλωτές μεταφορές, στρέφονται σε μια εξ’ ολοκλήρου νέα προσέγγιση για τη διαβίωση σε αστικές περιοχές και στις πόλεις. Προσεγγίζουν τα αστικά τοπία ως αστικά οικοσυστήματα του μέλλοντος.

Ανταλλαγή γνώσεων και ορθών πρακτικών

«Οι ευρωπαϊκές πόλεις αντιμετωπίζουν διαφορετικές προκλήσεις, οι οποίες απαιτούν διαφορετικές απαντήσεις», λέει ο Ronan Uhel,  επικεφαλής του προγράμματος οικοσυστημάτων και ευπάθειας του ΕΟΠ.

«Εκείνες οι πόλεις που λαμβάνουν έγκαιρα μέτρα είναι σίγουρο ότι θα δουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα από την προσπάθειά τους για προσαρμογή. Εντούτοις, μέχρι σήμερα, μόνο λίγες πόλεις στην Ευρώπη έχουν αναπτύξει στρατηγικές που καθιστούν εφικτή την προσαρμογή στις «νέες» συνθήκες της αλλαγής του κλίματος και η πραγματική εφαρμογή των μέτρων, έως τώρα, περιορίζεται, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, σε έργα μικρής κλίμακας» λέει ο ίδιος.

Άλλες πόλεις μπορεί να μην είναι τόσο τυχερές από την άποψη των διαθέσιμων γνώσεων και πόρων και θα χρειαστούν συνεχή υποστήριξη και καθοδήγηση. Σε αυτό το στάδιο, η βελτίωση όσον αφορά την ανταλλαγή εμπειριών και ορθών πρακτικών, ανάμεσα στις πόλεις, θα είχε πολύ μεγάλη αξία.

«Το Thisted είναι μια μικρή κοινότητα στη δυτική Δανία, η οποία παράγει όλη την ενέργεια που καταναλώνει εξ’ ιδίων πόρων. Ενίοτε τροφοδοτεί με ενέργεια ακόμη και το εθνικό δίκτυο. Αυτή η κοινότητα αναζητεί το πεπρωμένο της. Ακούγεται ως φιλοσοφικό απόφθεγμα, αλλά είναι ακριβώς αυτό για το οποίο μιλάμε: την ανάκτηση της ταυτότητάς μας», λέει ο Ronan Uhel.

«Έχουμε δημιουργήσει συλλόγους από ανθρώπους που βοηθά ο ένας τον άλλο. Συχνά έχουμε μόνο μια εικονική σχέση με το φυσικό περιβάλλον μας, τα τρόφιμά μας που είναι πακεταρισμένα σε θερμοσυστελλόμενες συσκευασίες, το νερό μας. Είναι ανάγκη να επανεξετάσουμε τους εαυτούς μας και τη θέση μας στη φύση.»

20. Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον, 2008 

21. Greater London Authority

22. ΔΕΑ, 2008