Ζώντας σε έναν δι ασυνδεδεμένο κόσμο

Πέντε χρόνια πριν, το Bisie, που βρίσκεται στην περιοχή Wailikale του ανατολικού Κονγκό, ήταν ζούγκλα. Σήμερα έχει πλέον μετατραπεί σε πολυπληθή κωμόπολη ως αποτέλεσμα της ανακάλυψης κασσιτερίτη, ενός παραγώγου του κασσίτερου που αποτελεί βασικό συστατικό για την κατασκευή κυκλωμάτων που χρησιμοποιούνται σε πολλές σύγχρονες συσκευές υψηλής τεχνολογίας. Ο κασσιτερίτης βρίσκεται στο κινητό σας τηλέφωνο, στους φορητούς υπολογιστές, στις ψηφιακές κάμερες και στις συσκευές ηλεκτρονικών παιχνιδιών.

Ο κασσιτερίτης είναι επομένως υλικό με μεγάλη ζήτηση και υψηλή αξία. Και πράγματι, η ζήτηση για ηλεκτρονικές συσκευές ευρείας χρήσης έχει οδηγήσει την τιμή του συγκεκριμένου μεταλλεύματος στα ύψη. Οι τιμές του στο Χρηματιστήριο Μετάλλων του Λονδίνου αυξήθηκαν από περίπου 5 000 δολάρια τον τόνο κατά το 2003 σε περισσότερο από 26 000 δολάρια τον τόνο στα τέλη του 2010, σύμφωνα με τους Financial Times.

Σήμερα, διάφοροι από τους φυσικούς πόρους που βρίσκουμε στα δάση και τις ζούγκλες του Κονγκό παρουσιάζουν υψηλή ζήτηση. Ωστόσο, το Κονγκό παραμένει μια εξαιρετικά φτωχή χώρα. Κατά τα τελευταία 15 χρόνια, περισσότεροι από πέντε εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν στο ανατολικό Κονγκό λόγω πολέμου μεταξύ διαφόρων ένοπλων ομάδων, ενώ εκτιμάται ότι τουλάχιστον 300 000 γυναίκες έπεσαν θύματα βιασμού.

Παρόμοια γεγονότα συνέβησαν και κατά το παρελθόν στο Κονγκό, το οποίο έγινε αποικία του Βελγίου, περισσότερα από 100 χρόνια πριν, υπό τον βασιλιά Λεοπόλδο Β’. Ο Λεοπόλδος έγινε ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου πουλώντας καουτσούκ από το Κονγκό. Ήταν η εποχή της εκβιομηχάνισης και η ανθούσα βιομηχανία του αυτοκινήτου χρειαζόταν μεγάλες ποσότητες καουτσούκ.

Η μόνιμη ζήτηση για φυσικούς πόρους προκειμένου να τρεφόμαστε, να ντυνόμαστε, να εξασφαλίζουμε κατοικία, μεταφορές και ψυχαγωγία αυξάνεται με ρυθμό δραματικό και ανάλογο με εκείνον με τον οποίο μειώνονται τα αποθέματα ορισμένων από τους πόρους αυτούς.

Τα φυσικά συστήματα καλούνται να ανταποκριθούν και σε νέες ανάγκες, όπως η ζήτηση για χημικά φυτικής προέλευσης ή για βιομάζα προς αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων. Στο σύνολό τους, οι αυξανόμενες αυτές ανάγκες για πόρους των οποίων τα αποθέματα συρρικνώνονται διαρκώς υποδηλώνουν την ύπαρξη σοβαρών κινδύνων για την ανάπτυξη της Ευρώπης.

«Ως πολίτες του κόσμου συνδεόμαστε όλοι με τη βία που λαμβάνει χώρα στο Κονγκό. Η εξόρυξη των μεταλλευμάτων που βρίσκεται πίσω από τις συγκρούσεις αυτές μας συνδέει όλους.»

Margot Wallström, ειδική εκπρόσωπος του γ.γ. του ΟΗΕ για τη σεξουαλική βία σε περιοχές συγκρούσεων.

Η Ευρώπη και η νέα ισορροπία δυνάμεων

Καθώς ο 21ος αιώνας προχωρά, βλέπουμε ότι όλο και περισσότερες παγκόσμιες δυναμικές εξελίξεις καταλήγουν εκτός ευρωπαϊκής επιρροής και ελέγχου. Το γεγονός αυτό έχει τις συνέπειές του από την άποψη της πρόσβασης στους πόρους.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, διαβλέπουμε μια έντονη αβεβαιότητα όσον αφορά τον εφοδιασμό και την πρόσβαση σε μια σειρά βασικών φυσικών πόρων: τρόφιμα, νερό και καύσιμα. Χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία και άλλες θα μπορούσαν κατά τις επόμενες δεκαετίες να έχουν ανάγκες για πόρους ανάλογες με εκείνες της Ευρώπης, δημιουργώντας όλο και μεγαλύτερες πιέσεις για το περιβάλλον.

Πράγματι, ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες αρχίζουν να αποκτούν ρυθμούς οικονομικής δραστηριότητας παρόμοιους με αυτούς της Ευρώπης: οι πληθυσμοί, τα επίπεδα κατανάλωσης και η παραγωγική ικανότητά τους θα μπορούσαν να κάνουν τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά μεγέθη να ωχριούν. Η εύλογη επιθυμία τους να αναπτυχθούν οικονομικά και κοινωνικά θα οδηγήσει σε εντατικότερη χρήση των παγκόσμιων αποθεμάτων πρώτων υλών. Η Κίνα αποδεικνύεται μάλιστα ιδιαίτερα ικανή στο να εξασφαλίζει πρόσβαση σε πρώτες ύλες από μεγάλο αριθμό χωρών και περιοχών.

Ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξάνεται, η τεχνολογία προχωρά και η δύναμη μη κυβερνητικών ιδιωτικών φορέων, όπως οι πολυεθνικές, επεκτείνεται. Δεδομένης της αδυναμίας των μηχανισμών διεθνούς διακυβέρνησης, οι δυνάμεις αυτές απειλούν να καταργήσουν την ελεύθερη για όλους διασφάλιση και πρόσβαση στους φυσικούς πόρους του πλανήτη.

Παγκοσμιοποίηση: ένα πλαίσιο ανθρώπινης ανάπτυξης

Η ίδια η φύση της παγκοσμιοποίησης παρέχει ευκαιρίες και δομές που καθιστούν εφικτή μια διαφορετική έκβαση. Υπάρχει δηλαδή ο σπόρος για μια αποτελεσματική και δίκαιη παγκόσμια διακυβέρνηση σε ζητήματα που μας αφορούν όλους άμεσα.

Οι «αναπτυξιακοί στόχοι της χιλιετίας» του ΟΗΕ αποτελούν ένα μόλις παράδειγμα μιας διαδικασίας παγκόσμιας πολιτικής που στοχεύει στην ισότιμη και βιώσιμη ανθρώπινη ανάπτυξη.

Την περασμένη χρονιά σημειώθηκε πρόοδος στις διεθνείς συνομιλίες για το κλίμα. Μέσω της συμφωνίας του Κανκούν που υπεγράφη τον Δεκέμβριο του 2010 αναγνωρίζεται, για πρώτη φορά σε έγγραφο του ΟΗΕ, ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη πρέπει να διατηρηθεί σε επίπεδα κάτω των 2 °C σε σύγκριση με τα επίπεδα της προβιομηχανικής εποχής.

Η συμφωνία επιβεβαιώνει ότι οι ανεπτυγμένες χώρες – που με τις βιομηχανικές δραστηριότητες και το αποτύπωμά τους ξεκίνησαν ουσιαστικά την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή – θα διαθέσουν 100 δισ. δολάρια ως χρηματοδότηση υπέρ του κλίματος για τις αναπτυσσόμενες χώρες σε ετήσια βάση μέχρι το 2020. Η συμφωνία θεσπίζει επίσης ένα Πράσινο Ταμείο για το Κλίμα, μέσω του οποίου θα διατεθεί μεγάλο μέρος της χρηματοδότησης αυτής.

Καινοτομίες όπως ο λεγόμενος μηχανισμός «REDD+» (Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation) δίνουν τη δυνατότητα για ανάληψη μέτρων με σκοπό τη μείωση των εκπομπών που προέρχονται από την αποψίλωση και την υποβάθμιση των δασών στις αναπτυσσόμενες χώρες. Καμία από τις δραστηριότητες αυτές δεν θα μπορούσε να γίνει πράξη χωρίς δομές παγκόσμιας διακυβέρνησης και πνεύμα συνεργασίας.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να προωθεί λύσεις συνεργασίας για κοινές προκλήσεις και στόχους. Το Όραμα 2020 της ΕΕ προτείνει μια στρατηγική για την ανάπτυξη που θα επικεντρώνεται σε μια έξυπνη και βιώσιμη οικονομία χωρίς αποκλεισμούς.

Ένας σημαντικότερος ρόλος για τους μη κρατικούς φορείς

Οι παγκόσμιες πολιτικές διαδικασίες μπορούν να διαδραματίσουν εξέχοντα ρόλο στη διασφάλιση του ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν συνεπάγεται καταστροφή των υποκείμενων φυσικών συστημάτων. Ένα όμως ακόμη καθοριστικό χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης είναι η ολοένα αυξανόμενη σπουδαιότητα των μη κυβερνητικών φορέων.

Πολυεθνκές επιχειρήσεις, όπως εταιρίες κινητής τηλεφωνίας και πληροφορικής, μπορούν επίσης να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην υλοποίηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Η πρώτη εταιρεία που θα πιστοποιήσει ότι δεν χρησιμοποιεί για τα προϊόντα της μεταλλεύματα από περιοχές συγκρούσεων θα επηρεάσει θετικά πολλές ζωές και θα δημιουργήσει μια σημαντική προοπτική για τα προϊόντα αυτά στην αγορά.

Οφείλουμε να παίρνουμε τα παραδείγματα καινοτόμου έρευνας και ανάπτυξης των μεγάλων εταιρειών και να τα εφαρμόζουμε στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε. Πρέπει να κινητοποιούμε κάθε είδους ικανότητες επίλυσης προβλημάτων προς την κατεύθυνση της συνεχούς βιώσιμης ανάπτυξης.

Δραστηριοποιούμαστε επίσης ως πολίτες, ο καθένας χωριστά αλλά και μέσω μη κυβερνητικών οργανώσεων. Μερικοί από μας βγαίνουν στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούν. Ορισμένοι επενδύουν τον χρόνο και την ενέργειά τους σε ακτιβιστικές δράσεις υπέρ της βελτίωσης των τροφίμων ή για άλλους κοινωνικούς σκοπούς.

Πολλοί προσαρμόζουν τις καταναλωτικές επιλογές τους προσπαθώντας να ελαχιστοποιήσουν τον αντίκτυπο για το περιβάλλον και να διασφαλίσουν δικαιότερα έσοδα για τους παραγωγούς στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η ουσία του θέματος είναι ότι η παγκοσμιοποίηση μάς επηρεάζει όλους και αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι δεν είμαστε αδύναμοι: τα πράγματα περνούν και από το δικό μας χέρι.

Ανάπτυξη, δημιουργία, εργασία και μόρφωση

Πρέπει να συνεχίσουμε να αναπτυσσόμαστε, να δημιουργούμε, να εργαζόμαστε και να μορφωνόμαστε, να χρησιμοποιούμε πιό «έξυπνα» τους φυσικούς μας πόρους. Για παράδειγμα, ο πρώτος κρίσιμος στόχος μεταξύ των αναπτυξιακών στόχων της χιλιετίας είναι να διασφαλίσουμε το φυσικό περιβάλλον από το οποίο εξαρτώνται οι φτωχότεροι των φτωχών για την καθημερινή τους επιβίωση.

Αυτό συνεπάγεται διαχείριση των φυσικών πόρων με τρόπο που να επιτρέπει στις τοπικές κοινότητες να επιβιώνουν και στη συνέχεια να επωφελούνται και να προοδεύουν. Αυτή είναι και μία από τις βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε παγκόσμια, όπως διαβάζουμε στο επόμενο κεφάλαιο με θέμα τους δασικούς πόρους και τους ανθρώπους που ζουν σε δάση στην Ινδία.

Είναι μια πρόκληση στην οποία μπορούμε ως Ευρωπαίοι να έχουμε μια συμβολή σημαντική. Η βιώσιμη διαχείριση των παγκόσμιων πόρων θα έχει καθοριστική σημασία για την ισότιμη οικονομική ευημερία, μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή και ένα υγιέστερο περιβάλλον.

Διαβάστε την πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ με τίτλο Pathways to a Green Economy εδώ: www.unep.org/greeneconomy