Algemene conclusies

2. Algemene conclusies

PROBLEMEN

Tabel 1 geeft voor elk van de twaalf belangrijkste milieuproblemen in Europa die in het Dobris rapport werden besproken, een globaal overzicht van de voortgang die de laatste vijf jaar is geboekt. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen vorderingen op het terrein van beleidsontwikkeling en vorderingen in de verbetering van de milieukwaliteit – die soms achterliggen bij beleidsontwikkeling. Het is onvermijdelijk dat de gebruikte gegevens voor sommige terreinen betrouwbaarder zijn dan voor andere. De beschikbare gegevens zijn beperkt in het geval van chemische stoffen, biodiversiteit en het stedelijk leefmilieu. Zo is bijvoorbeeld het "neutraal-teken" voor vooruitgang in beleidsontwikkeling op het gebied van troposferische ozon, gebaseerd op meer betrouwbare gegevens en een grondiger inzicht dan hetzelfde oordeel voor de ontwikkeling van beleid inzake chemische stoffen, waar de evaluatie wordt bemoeilijkt door veranderende opvattingen over de onderliggende problemen en een ernstig tekort aan gegevens.

Tabel 1

Belangrijkste milieuproblemen	VORDERINGEN beleidsontwikkeling	VORDERINGEN toestand van het milieu
Klimaatverandering	+/-	-
aantasting ozonlaag	+	-
verzuring	+	+/-
troposferische ozon	+/-	-
chemische stoffen	+/-	+/-
afval	-	-
biodiversiteit	+/-	-
binnenwateren	+/-	+/-
zee- en kustmilieu	+/-	-
achteruitgang bodemkwaliteit	-	-
stedelijk leefmilieu	+/-	+/-
technologische en natuurrampen	+	+

Legenda::
+	Positieve ontwikkeling met betrekking tot de ontwikkeling van beleidsplannen of de toestand van het milieu.
+/-	Enige beleidsontwikkeling maar onvoldoende om het probleem in zijn geheel aan te pakken (inclusief ontoereikende geografische reikwijdte van het beleid). Weinig of geen verandering in de toestand van het milieu. Kan ook duiden op onzekere of uiteenlopende ontwikkelingen in de verschillende regio’s.
-	Weinig beleidsontwikkeling of ongunstige ontwikkeling van de toestand van het milieu. Kan tevens duiden op aanhoudende grote druk op het milieu of een slechte milieusituatie.

Atmosferische problemen

De grote vooruitgang die gedurende een aantal jaren in Europa en daarbuiten is geboekt ten aanzien van de coördinatie van beleidsplannen en acties die zich richten op de reductie van schadelijke emissies en de verbetering van de luchtkwaliteit, hebben in de meeste Europese landen geleid tot aanzienlijke emissiereducties voor verscheidene stoffen. Deze, waaronder zwaveldioxide, lood en stoffen die de ozonlaag aantasten, vormen een gevaar voor het milieu en voor de gezondheid van de mens. Ook de uitstoot van stikstofoxiden en van vluchtige organische stoffen (exclusief methaan - NMVOS) is afgenomen, zij het in geringere mate.

In West-Europa zijn deze veranderingen voornamelijk het resultaat geweest van de uitvoering van beleidsplannen voor emissiereductie, van structurele veranderingen in industriële productie en van het gebruik van schonere brandstoffen. In Midden- en Oost-Europa waren de effecten van reductiemaatregelen kleiner, omdat het energieverbruik en de industriële productie na de structurele economische hervormingen scherp daalden, met als gevolg een aanzienlijke vermindering van grondstoffenverbruik en emissies.

Tabel 2 laat zien welke vooruitgang is geboekt met het realiseren van de reductiedoelstellingen voor emissies naar de lucht. Alleen voor de in deze tabel genoemde verontreinigende stoffen zijn in internationale verdragen en protocollen kwantitatieve doelstellingen op paneuropees niveau vastgesteld.

Bodemerosie en verzilting zijn in veel gebieden nog steeds ernstige problemen, met name rond de Middellandse Zee. Er is weinig vooruitgang geboekt met bodembescherming, een ander onderwerp dat bijzondere aandacht krijgt in het Milieuprogramma. Een groot aantal plekken met bodemverontreiniging moet nodig worden gesaneerd. Tot dusver zijn 300.000 plaatsen geïdentificeerd die mogelijk verontreinigd zijn, voornamelijk in gebieden in West-Europa met een lange traditie van zware industrie.

Voor Oost-Europa, waar zich onder meer een groot aantal verontreinigde militaire terreinen bevindt, is voor het bepalen van de omvang van het probleem betere informatie nodig.

stedelijk leefmilieu

De stedelijke bevolking in Europa is verder toegenomen en Europese steden vertonen nog steeds tekenen van milieudruk: slechte luchtkwaliteit, buitensporige geluidsniveaus, verkeersopstopping, verlies van groen, en aantasting van historische gebouwen en monumenten.

Hoewel zich sinds het Dobris rapport enige verbeteringen hebben voorgedaan (bijvoorbeeld in de luchtkwaliteit in steden), leiden veel vormen van milieudruk, met name die welke door het vervoer worden veroorzaakt, in toenemende mate tot een verslechtering van de kwaliteit van leven en de gezondheid van de mens. Een van de positieve ontwikkelingen is de groeiende belangstelling van steden voor de lokale Agenda 21-beweging. Meer dan 290 Europese steden hebben het Handvest van Aalborg van Europese steden en gemeenten op weg naar duurzaamheid ondertekend. De toepassing van de lokale Agenda 21-beleidsplannen en -instrumenten, die een aanzienlijke verbetering op basis van gezamenlijke lokale acties beloven, wordt in snel tempo de belangrijkste ontwikkeling in steden.

technologische en natuurrampen

Naast de voortdurende druk van dagelijkse menselijke activiteiten, wordt het Europese milieu aangetast door de gevolgen van incidenteel voorkomende grote bedrijfsongevallen en natuurrampen. Gegevens over zulke catastrofes zijn op dit moment op EU-niveau alleen voor bepaalde domeinen beschikbaar. Voor de LMOE en de NOS zijn zelfs nog minder gegevens voorhanden. Te oordelen naar de gerapporteerde gevallen, lijkt het aantal bedrijfsongevallen per eenheid activiteit in de EU af te nemen.

Schade door overstromingen en andere rampen met een klimatologische achtergrond, neemt toe in Europa, mogelijk onder invloed van menselijke activiteiten, zoals het aanbrengen van veranderingen in het landschap (zoals bodemafdichting onder stedelijke gebieden en infrastructuur) alsook door het vaker vóórkomen van extreme weersomstandigheden.

SECTOREN

Uit bovenstaande evaluatie blijkt dat sommige vormen van milieudruk weliswaar zijn verminderd, maar dat dit in het algemeen niet heeft geleid tot een verbetering van de toestand of kwaliteit van het milieu in Europa. Dit is in sommige gevallen te wijten aan het feit dat het enige tijd duurt voordat de effecten van maatregelen zoals die voor het herstel van de ozonlaag of voor het verlagen van de fosfor-concentraties in meren, merkbaar zijn. In veel gevallen zijn de getroffen maatregelen, gezien de omvang en complexiteit van het probleem, echter te beperkt geweest (bijvoorbeeld in het geval van zomersmog of bestrijdingsmiddelen in grondwater).

Het zwaartepunt van het Europese milieubeleid heeft van oudsher gelegen bij het bestrijden van de vervuiling aan de bron en de bescherming van bepaalde delen van het milieu. De laatste tijd gaat de aandacht echter meer uit naar de integratie van milieu in andere beleidsdomeinen de bevordering van duurzame ontwikkeling.

Vervoer, energie, industrie en landbouw zijn belangrijke "drijvende krachten" achter de aantasting van het Europese milieu. De mate van ontwikkeling van milieubeleid en de effectieve uitvoering daarvan verschilt aanzienlijk per sector. De industrie- en energiesector is betrekkelijk goed gedekt door milieubeleid, maar sommige terreinen, zoals energie-efficiëntie en hernieuwbare energie, zijn nog onderbelicht; de landbouw kent wat minder milieubeleid, maar de sector wordt momenteel nader bekeken; de situatie met betrekking tot de vervoersector is in dit opzicht nog steeds onbevredigend.

klimaatverandering, verzuring, zomersmog, biodiversiteit, stedelijke problemen, chemische stoffen, ongevallen

Vervoer: Het vrachtvervoer over de weg is sinds 1980 voor Europa als geheel met 54% gestegen (gemeten in ton-km), het passagiersvervoer met de auto sinds 1985 met 46% (passagiers-km, alleen voor de EU), en het passagiersvervoer door de lucht sinds 1985 met 67%.

Meer dan voor welke andere sector ook, geldt voor de vervoersector dat de milieubeleidsplannen geen gelijke tred kunnen houden met het groeitempo. De verkeersopstopping, de luchtverontreiniging en het verkeerslawaai nemen almaar toe. Tot voor kort werd de toename van het vervoer beschouwd als een wezenlijk element van economische groei en ontwikkeling: regeringen beschouwden het als hun taak de noodzakelijke infrastructuur te ontwikkelen. De taak van de overheid met betrekking tot het milieu bestond er slechts uit de emissienormen voor voertuigen geleidelijk aan te scherpen en ervoor te zorgen dat de brandstofkwaliteit verbeterde en dat de keuze van verkeerswegen mede gebeurde op basis van een milieueffectrapportering.

Blijkens het rapport is ten aanzien van deze beperkte doelstellingen in het grootste deel van Europa enige vooruitgang geboekt. De voortdurende groei van de verkeers- en vervoersinfrastructuur heeft echter geleid tot een algehele toename van vervoersgebonden milieuproblemen en van de bezorgdheid van het publiek daarover. Als gevolg hiervan worden nu meer dan voorheen vraagtekens gezet bij de relatie tussen economische ontwikkeling en verkeersgroei.

Sinds kort worden pogingen ondernomen de groei van de vervoersvraag te beperken, wordt het gebruik van het openbaar vervoer bevorderd en worden nieuwe vestigings- en productiepatronen aangemoedigd die de vervoersbehoefte doen afnemen. Deze overstap naar een duurzamer vervoersmodel zal niet gemakkelijk zijn, omdat de traditionele benadering van infrastructuurontwikkeling aanzienlijke politieke steun geniet en het openbaar vervoer overal in Europa terrein verliest ten opzichte van het particulier vervoer.

 

klimaatverandering, verzuring, zomersmog, biodiversiteit, kust- en zeemilieu, stedelijke problemen

Het energieverbruik, de belangrijkste drijvende kracht achter klimaatverandering en een aantal problemen met betrekking tot luchtverontreiniging, is sinds het Dobris rapport in West-Europa constant op een hoog niveau gebleven.

In de LMOE en de NOS is het energieverbruik sinds 1990 als gevolg van economische herstructureringen met 23% gedaald, maar met het aantrekken van de economie zal het verbruik naar verwachting weer stijgen. Een efficiëntere energieproductie en een doelmatiger energiegebruik vormen een cruciaal onderdeel van een duurzamer energiebeleid.

De betrekkelijk lage energieprijzen betekenden een onvoldoende stimulans voor het realiseren van verbeteringen gericht op een grotere energie-efficiëntie in West-Europa. De energie-efficiëntie neemt momenteel weliswaar met zo’n 1% per jaar toe, maar het BBP blijft doorgroeien met ongeveer 2-3% per jaar.

Er bestaan aanzienlijke mogelijkheden voor een verdere verbetering van de energie-efficiëntie in West-Europa, met name in de vervoersector en de huishoudens, maar gezien de ervaringen in het verleden lijkt een dergelijke verbetering bij ongewijzigd lage prijzen voor fossiele brandstoffen, alleen mogelijk als krachtigere beleidsmaatregelen worden genomen.

In Oost-Europa zou economische convergentie met het Westen kunnen leiden tot een breuk in de huidige trend naar een lager energieverbruik en tot een hernieuwde toename van de emissies van broeikasgassen en andere luchtverontreinigende stoffen, met name in de industrie-, vervoer- en huishoudsector. Waarschijnlijk zijn ook in Oost-Europa nieuwe maatregelen nodig ter bevordering van een grotere efficiëntie bij productie en gebruik van energie.

klimaatverandering, aantasting ozonlaag, verzuring, chemische stoffen, biodiversiteit, afval, water, kust- en zeemilieu, stedelijke problemen, ongevallen

Industrie: De relatieve bijdrage van de industrie aan klimaatverandering, verzuring, troposferische ozon en waterverontreiniging, is sinds het Dobris rapport verminderd.

In West-Europa worden milieudoelstellingen steeds meer geïntegreerd in de besluitvormingsprocessen van industriële ondernemingen, met als resultaat een algemene daling van de industriële emissies naar lucht en water. In Oost-Europa is een dergelijke integratie van milieudoelstellingen nog ongewoon, hetgeen voor deze landen de noodzaak onderstreept van het opzetten van deugdelijke bestuurlijke structuren waarbij men kan beschikken over de noodzakelijke middelen voor de uitvoering en handhaving van milieuwetgeving, en van het ruimer ingang doen vinden bij ondernemingen van milieubeheersystemen. Met de vernieuwing van een belangrijk deel van het productiesysteem kan in technologisch opzicht een grote stap vooruit worden gezet.

De milieueffecten van kleine en middelgrote ondernemingen zijn in heel Europa aanzienlijk, net als het potentieel van deze ondernemingen voor verbetering. Over het algemeen worden deze ondernemingen nog niet onderworpen aan effectieve milieumaatregelen.

klimaatverandering, aantasting ozonlaag, verzuring, chemische stoffen, biodiversiteit, afval, water, kust- en zeemilieu, bodem

Landbouw: In het verleden was het landbouwbeleid van de Europese regeringen in de regel gericht op het maximaliseren van de voedselproductie en het op peil houden van het inkomen van boeren. Sinds kort beginnen beleidsmakers meer aandacht te besteden aan milieueisen en de noodzaak van een duurzamere landbouw. Het rapport laat echter zien dat er nog een lange weg te gaan is.

De laatste vijf jaar zijn de opbrengsten in West-Europa dankzij verbeterde landbouwmethoden verder gestegen. Het gebruik van hulpmiddelen als kunstmest en bestrijdingsmiddelen (gemeten op basis van het gewicht van de actieve stoffen) heeft zich gestabiliseerd (alhoewel dit niet onmiddellijk heeft geresulteerd in een verbetering van de grondwaterkwaliteit, zoals hierboven reeds is aangeduid). Het waterverbruik is echter verder gestegen.

Door de groei van de veestapel en de daaruit voortvloeiende toename van de productie van dierlijke mest en van de emissie van gereduceerde stikstofverbindingen, is eutrofiëring in Noordwest-Europa een groot probleem geworden en wordt het dat in toenemende mate in Zuid-Europa. Natuurlijke habitats en biodiversiteit worden op tal van plaatsen bedreigd door intensieve landbouwmethoden en nieuwe nederzettingen.

Individuele landen zijn begonnen met het stimuleren van milieuvriendelijkere landbouwmethoden, maar milieuoverwegingen bepalen nog steeds slechts voor een klein deel het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie. Toepasssing van de GATT en hervorming van het GLB kunnen leiden tot een verdere rationalisatie en specialisatie van de landbouwproductie en tot het braak laten liggen van weinig rendabel land. Tussen het braak laten liggen van land en de effecten daarvan op de biodiversiteit, bestaat echter geen simpele relatie.

In Oost-Europa behoren de structurele hervorming, modernisering en diversificatie van de landbouwsector nog steeds tot de prioriteiten. De complexiteit van de situatie en de onzekerheden die daaromtrent bestaan, maken het echter moeilijk een algemene beoordeling te geven van de effecten van dergelijke ontwikkelingen.