ΕΔΑΦΟΣ

Γιατί πρέπει να ενδιαφέρομαι για το έδαφος;

Χώμα, λάσπη, πηλός, γη, έδαφος: έχουμε πολλές λέξεις για το έδαφος αλλά λίγες το δικαιώνουν. Στον σημερινό εικονικό κόσμο, πολλοί από μας έχουμε χάσει, κυριολεκτικά, την επαφή μας με το έδαφος. Αλλά το έδαφος είναι το υπερκείμενο του μητρικού πετρώματος ζωντανό δέρμα της γης, το οποίο καθιστά δυνατή την ζωή στη γη. Όπως ο αέρας και το νερό, το έδαφος αποτελεί μέρος του συστήματος υποστήριξης της ζωής.

Οι πρόγονοί μας είχαν πολύ στενότερη σχέση με το έδαφος. Πολλοί εξ’ αυτών θα  δούλευαν με αυτό καθημερινά. Τότε, όπως και σήμερα, το έδαφος έπαιζε αποφασιστικό ρόλο για την προμήθεια τροφής. Αυτό που δεν ήταν κατανοητό, κατά το παρελθόν, είναι ο κρίσιμος ρόλος που διαδραματίζει το έδαφος στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής, αποτελώντας μία τεράστια φυσική δεξαμενή άνθρακα.

Το έδαφος είναι ένας περιορισμένος πόρος Ας υποθέσουμε ότι  αυτό το μήλο(7) είναι ο πλανήτης γη. Κόψτε το μήλο σε τεταρτημόρια και πετάξτε τα τρία από αυτά. Το τεταρτημόριο του μήλου που απέμεινε αντιπροσωπεύει την ξηρά. Το 50 τοις εκατό αυτής της ξηράς είναι έρημος, πολικές περιοχές ή βουνά* όπου είτε κάνει πάρα πολύ ζέστη ή πάρα πολύ κρύο ή είναι εξαιρετικά μεγάλο το υψόμετρο για την καλλιέργεια προϊόντων διατροφής. Κόψτε το τεταρτημόριο του ξηρού εδάφους στα δύο. Το 40 τοις εκατό αυτού που απομένει είναι πάρα πολύ βραχώδες, απότομο, ρηχό, χαμηλής θρεπτικής αξίας ή υγρό έδαφος για την υποστήριξη της παραγωγής τροφίμων. Αφαιρέστε και αυτό το τμήμα αποσπώντας το από το υπόλοιπο και αυτό που σας απομένει είναι ένα πολύ μικρό κομμάτι μήλο. Παρατηρήστε τον φλοιό του, που αγκαλιάζει και προστατεύει την επιφάνεια. Αυτό το λεπτό στρώμα αντιπροσωπεύει το ρηχό περίβλημα προστασίας του εδάφους πάνω στη γη. Ξεφλουδίστε το μήλο και μπορείτε να φανταστείτε από πόσο λίγο γόνιμο έδαφος εξαρτιόμαστε για να τραφεί ολόκληρος ο πληθυσμός του πλανήτη. Το έδαφος πρέπει να ανταγωνιστεί κτίρια, δρόμους και χωματερές. Είναι επίσης ευάλωτο στην  ρύπανση και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Το έδαφος βγαίνει συχνά ζημιωμένο από τον ανταγωνισμό αυτόν. * Καθώς διαβάζετε τις γραμμές αυτές, μεγάλο μέρος του εδάφους το οποίο δεν είναι κατάλληλο για την  παραγωγή τροφίμων είναι σημαντικό από την άποψη ότι απορροφά διοξείδιο του άνθρακα (CO2).

Έδαφος και άνθρακας

Το έδαφος συγκρατεί διπλάσιο ποσοστό οργανικού άνθρακα σε σχέση με τη βλάστηση. Τα εδάφη της ΕΕ περιέχουν περισσότερους από 70 δισεκατομμύρια τόνους οργανικού άνθρακα ή περίπου 7% του ολικού παγκόσμιου ισοζυγίου άνθρακα⁽⁸⁾. Περισσότερο από το ήμισυ του αποθηκευμένου στο έδαφος άνθρακα συγκρατείται στους τυρφώνες της Φιλανδίας, της Ιρλανδίας, της Σουηδίας και του Ηνωμένου Βασιλείου. 

Αυτό το μέγεθος σχετικοποιείται εάν σκεφτείτε ότι τα κράτη μέλη της ΕΕ εκπέμπουν 2 δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα κατ’ έτος από το σύνολο των πηγών. Επομένως, τα εδάφη διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στην κλιματική αλλαγή. Ακόμη και μία ελάχιστη απώλεια άνθρακα της τάξης του 0,1% από τα εδάφη της Ευρώπης, που εκπέμπεται στην ατμόσφαιρα, ισοδυναμεί με την εκπομπή άνθρακα 100 εκατομμυρίων πρόσθετων οχημάτων στους δρόμους. Αυτό αντιστοιχεί σε μία αύξηση περίπου κατά το μισό του υφιστάμενου στόλου των οχημάτων στην ΕΕ.  

Οργανική ύλη του εδάφους (SOM-ΟΥΕ)

Η βασική ουσία για τη σχέση ανάμεσα στο έδαφος και την αποθήκευση άνθρακα είναι «η οργανική ύλη του εδάφους» (ΟΥΕ). Η  ΟΥΕ αποτελεί το άθροισμα της ζώσας και νεκρής ύλης συμπεριλαμβανομένων των φυτικών υπολειμμάτων και των μικροοργανισμών. Πρόκειται για έναν εξαιρετικά πολύτιμο πόρο που επιτελεί ουσιώδεις λειτουργίες για το περιβάλλον και την οικονομία και αυτό διότι αποτελεί ένα ολόκληρο οικοσύστημα σε μικροσκοπική κλίμακα.

Η ΟΥΕ συνιστά έναν παράγοντα που συμβάλλει σημαντικά στη γονιμότητα του εδάφους. Είναι το ελιξίριο της ζωής, ιδίως της χλωρίδας. Δεσμεύει θρεπτικές ουσίες στο έδαφος, τις αποθηκεύει και τις καθιστά διαθέσιμες για τα φυτά. Είναι ο τόπος διαβίωσης των οργανισμών του εδάφους, από τα βακτήρια έως τα σκουλήκια και τα έντομα, που καθιστά εφικτό(-ή) τον μετασχηματισμό των φυτικών υπολειμμάτων και τη συγκράτηση των θρεπτικών ουσιών από τους οργανισμούς αυτούς. Οι θρεπτικές ουσίες, στη συνέχεια, μπορούν να προσληφθούν από τα φυτά και τις καλλιέργειες.  Συντηρεί, επίσης, την δομή του εδάφους, βελτιώνοντας, ως εκ τούτου, την διείσδυση των υδάτων, μειώνοντας την εξάτμιση, αυξάνοντας την ικανότητα συγκράτησης υδάτων και αποτρέποντας την συμπύκνωση του εδάφους. Επιπρόσθετα, η οργανική ύλη του εδάφους επιταχύνει την διάσπαση των ρυπογόνων ουσιών, οι οποίες μπορούν να δεσμευτούν από τα σωματίδιά της, μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο απορροής.

Γνωρίζετε ότι: το έδαφος σχηματίζεται από πετρώματα, καθώς και φυτά και ζώα σε αποσύνθεση;(9)  Το έδαφος και τα φυτά που αναπτύσσονται σε αυτό δεσμεύουν περίπου το 20% των παγκόσμιων εκπομπών(9) διοξειδίου του άνθρακα (CO2)      Το έδαφος βοηθά αφιλοκερδώς στον καθαρισμό του νερού που πίνουμε και του αέρα που αναπνέουμε(9)  Σε ένα εκτάριο εδάφους μπορούν να ζήσουν έως πέντε τόνοι πανίδας(9) Το καλοδιατηρημένο έδαφος μειώνει τον κίνδυνο πλημμύρων και προστατεύει τα υπόγεια αποθέματα νερού μέσω της ουδετεροποίησης ή της διήθησης των δυνητικών ρυπογόνων ουσιών(9)

Έδαφος, φυτά, άνθρακας

Όλα τα αναπτυσσόμενα φυτά απορροφούν, μέσω της φωτοσύνθεσης, διοξείδιο του άνθρακα (CO2) από την ατμόσφαιρα για να δημιουργήσουν την δική τους  βιομάζα. Ωστόσο, ακριβώς όπως βλέπουμε το φυτό να αναπτύσσεται πάνω από το έδαφος, μία αφανής ανάπτυξη ανάλογου μεγέθους λαμβάνει χώρα κάτω από την επιφάνεια. Οι ρίζες απελευθερώνουν, συνεχώς, διάφορες οργανικές ενώσεις μέσα στο χώμα, τροφοδοτώντας τη μικροβιακή ζωή.

Η διαδικασία αυτή αυξάνει τη βιολογική δραστηριότητα μέσα στο έδαφος, ενώ κινητοποιεί την διάσπαση της ΟΥΕ, απελευθερώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ανόργανες θρεπτικές ουσίες, τις οποίες χρειάζεται το φυτό για να αναπτυχθεί. Επιπλέον, δρα και προς την αντίθετη κατεύθυνση: μέρος του άνθρακα μεταφέρεται σε σταθερές οργανικές ενώσεις που «κλειδώνουν» τον άνθρακα και τον κρατούν μακριά από την ατμόσφαιρα για εκατοντάδες χρόνια.

Ανάλογα με τις πρακτικές διαχείρισης ενός γεωργού, τον τύπο του εδάφους και τις κλιματικές συνθήκες, το καθαρό αποτέλεσμα της βιολογικής δραστηριότητας μπορεί να είναι είτε θετικό ή αρνητικό για την ΟΥΕ. Η αύξηση της ΟΥΕ δημιουργεί, σε βάθος χρόνου, μία εστία απορρόφησης άνθρακα από την ατμόσφαιρα (πέρα από τις άλλες θετικές επιδράσεις). Η μείωση της οργανικής ύλης σημαίνει ότι το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) εκπέμπεται ενώ εξαιτίας των πρακτικών διαχείρισής μας έχουν προστεθεί εξ’ ολοκλήρου ανθρωπογενείς εκπομπές.

Συνεπώς, το πώς χρησιμοποιούμε τη γη έχει μεγάλο αντίκτυπο στο πώς διαχειρίζεται το έδαφος τον άνθρακα. Είναι δε ζωτικής σημασίας το γεγονός ότι το έδαφος απελευθερώνει άνθρακα όταν οι χορτολιβαδικές εκτάσεις, οι διαχειριζόμενες δασικές εκτάσεις ή τα αυτόχθονα οικοσυστήματα μετατρέπονται σε αγρούς αμειψισποράς. 

Οι έρημοι μετακομίζουν προς την Ευρώπη

Η διαδικασία της «ερημοποίησης», βάσει της οποίας το βιώσιμο, καλοδιατηρημένο έδαφος αποστερείται των θρεπτικών ιδιοτήτων του στο βαθμό που δεν μπορεί να υποστηρίξει τη ζωή και μπορεί ακόμη και να διασκορπιστεί, αποτελεί ένα συγκλονιστικό παράδειγμα ενός από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το έδαφος σε ολόκληρη την Ευρώπη.

«Φυσικές συνθήκες, όπως η ξηρασία, η μεταβλητότητα της βροχόπτωσης και τα φαινόμενα δημιουργίας χειμάρρων, τα ευάλωτα εδάφη σε συνδυασμό με την μακρά ιστορία της πίεσης που ασκούσαν στο παρελθόν και συνεχίζουν να ασκούν οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες μέχρι σήμερα, υποδηλώνουν ότι μεγάλα τμήματα της νότιας Ευρώπης επηρεάζονται από την ερημοποίηση», λέει ο José Luis Rubio, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για τη Διατήρηση του Εδάφους και επικεφαλής μίας ερευνητικής μονάδας που έχει συγκροτήσει το Πανεπιστήμιο της Βαλένθια και η πόλη της Βαλένθια.

Στην νότια, την κεντρική και την ανατολική Ευρώπη, 8% της επικράτειας, περίπου 14 εκατομμύρια εκτάρια, δείχνουν υψηλή ευαισθησία στην ερημοποίηση. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται σε 40 εκατομμύρια εκτάρια εάν ληφθεί επίσης υπόψη η περιορισμένη ευαισθησία. Οι χώρες που επηρεάζονται περισσότερο στην Ευρώπη είναι η Ισπανία, η Πορτογαλία, η νότια Γαλλία, η Ελλάδα και η νότια Ιταλία(10).

Η σταδιακή υποβάθμιση του εδάφους από τη διάβρωση, η απώλεια οργανικής ύλης, η αλάτωση ή η καταστροφή της δομής του μεταβιβάζεται σε άλλες συνιστώσες των οικοσυστημάτων – στους υδάτινους πόρους, στη φυτοκάλυψη, την πανίδα και στους μικροοργανισμούς που ζουν στο έδαφος – μέσω ενός σπειροειδούς μηχανισμού, ο οποίος δημιουργεί τελικά ένα ερημωμένο και άγονο τοπίο.

Συχνά, είναι δύσκολο για τους ανθρώπους να κατανοήσουν ή ακόμη και να δουν τις επιπτώσεις της ερημοποίησης διότι, γενικά, αυτές είναι λανθάνουσες και μη αντιληπτές. Ωστόσο, ο περιβαλλοντικός τους αντίκτυπος στην αγροτική παραγωγή, το αυξημένο οικονομικό κόστος από τις πλημμύρες και τις κατολισθήσεις, ο αντίκτυπός τους στην βιολογική ποιότητα του τοπίου και ο συνολικός τους αντίκτυπος στην σταθερότητα του χερσαίου οικοσυστήματος, σημαίνει ότι η ερημοποίηση αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα περιβαλλοντικά προβλήματα στην Ευρώπη», λέει ο Rubio.

Προστασία του εδάφους της Ευρώπης 

Το έδαφος αποτελεί πρωταρχικό και ιδιαίτερα περίπλοκο φυσικό πόρο του οποίου όμως, ολοένα και περισσότερο, αγνοούμε την αξία του. Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ρυθμίζει πλήρως όλες τις απειλές και ορισμένα κράτη μέλη δεν έχουν θεσπίσει συγκεκριμένη νομοθεσία για την προστασία του εδάφους.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση αναπτύσσει προτάσεις επί σειρά ετών πάνω στην πολιτική για το έδαφος. Ωστόσο, πολλά κράτη μέλη τις θεωρούν αμφιλεγόμενες και η ανάπτυξη πολιτικών έχει μείνει στάσιμη. Κατά συνέπεια, το έδαφος προστατεύεται με τον ίδιο τρόπο όπως άλλα ζωτικά στοιχεία σαν τον αέρα και το νερό.

Εστίαση: Χάριν της τύρφης (ποάνθρακα)  Τα οικοσυστήματα των τυρφώνων είναι η πιο αποτελεσματική δεξαμενή άνθρακα όλων των χερσαίων οικοσυστημάτων. Οι τυρφώνες (ελώδεις εκτάσεις) καλύπτουν μόνον το 3% της επιφάνειας της γης ενώ περιέχουν το 30% της παγκόσμιας σώρευσης άνθρακα στο έδαφος. Το γεγονός αυτό καθιστά τους τυρφώνες την πλέον αποτελεσματική, μακροπρόθεσμα, δεξαμενή άνθρακα στον πλανήτη. Ωστόσο, οι ανθρώπινες επεμβάσεις μπορούν εύκολα να διαταράξουν την φυσική ισορροπία παραγωγής και αποσύνθεσης, καθιστώντας τους τυρφώνες πηγές εκπομπής άνθρακα. Οι σημερινές εκπομπές CO2, που προέρχονται από την αποστράγγιση, τις φωτιές και την εκμετάλλευση των τυρφώνων, υπολογίζονται σε 3.000 εκατομμύρια τόνους κατ’ έτος, ποσότητα η οποία ισοδυναμεί με περισσότερο από το 10% των παγκόσμιων εκπομπών ορυκτών καυσίμων. Η τρέχουσα διαχείριση των τυρφώνων είναι γενικά μη αειφορική και έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις για την βιοποικιλότητα και το κλίμα.(11)

7. Υπηρεσία Διατήρησης Φυσικών Πόρων, Υπουργείο Γεωργίας Η.Π.Α.

8. Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2008, “Review of existing information on the interrelations between soil and climate change”  

9. http://ec.europa.eu/environment/pubs/pdf/factsheets/soil.pdf

10. Σύστημα πληροφοριών για την ερημοποίηση στην λεκάνη της Μεσογείου (DISMED)

11. Έκθεση του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον (UNEP), Assessment on Peatlands, Biodiversity and Climate Change