ΑΛΠΕΙΣ

«Χτες, επέστρεψα από ανάβαση, της οποίας ήμουν αρχηγός ομάδας στο Matterhorn της Ελβετίας. Αναρριχηθήκαμε στην κόψη Hornli, την πασίγνωστη διαδρομή, στην οποία η πρώτη ανάβαση έγινε στα 1865. Πηγαίνω εκεί κάθε καλοκαίρι. Αυτές οι αρκετά σκαρφαλωμένες διαδρομές γίνονται επικίνδυνες και πολλές έχουν κλείσει. Το μόνιμα παγωμένο έδαφος (πέρμαφροστ), που συγκρατεί τα πετρώματα για εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια, λιώνει. Λιώνει κατά τη διάρκεια της ημέρας και παγώνει κατά τη νύχτα και αυτό προκαλεί τον θρυμματισμό των πετρωμάτων. Αυτό συμβαίνει σε όλο και πιο μεγάλα υψόμετρα κάθε χρόνο και, ως φαινόμενο, μετακινείται ψηλότερα στα βουνά.

Ο Sebastian Montaz ζει στο Saint Gervais, ένα χωριό στην περιφέρεια Chamonix της Γαλλίας. Είναι οδηγός βουνού και εκπαιδευτής σκι. Μεγάλωσε στις Γαλλικές Άλπεις αλλά οδηγεί ομάδες ορειβατών και σκιέρ σε ολόκληρη την Αλπική περιοχή.

«Τα βουνά, κάτω από φυσιολογικές συνθήκες, αλλάζουν με αργούς ρυθμούς. Αλλά, ωστόσο, εδώ στις Άλπεις, βλέπουμε τις αλλαγές σχεδόν με την εναλλαγή της κάθε εποχής. Έχουν αλλάξει δραματικά από τότε που ήμουν παιδί και ποιος ξέρει πως θα είναι οι Άλπεις όταν ενηλικιωθεί η κόρη μου.

Τα τελευταία πέντε χρόνια, από τον Ιούνιο έως τον Ιούλιο, δεν μπορούσες να αναρριχηθείς σε μικτό πεδίο, με χιόνι και στον πάγο. Σήμερα δεν είναι ασφαλές  από τον Ιούνιο έως τα τέλη Σεπτεμβρίου. Τον περασμένο χειμώνα είχαμε το καλύτερο χιόνι τα τελευταία εννιά χρόνια, αλλά χειμώνες σαν κι αυτόν αποτελεί σήμερα εξαίρεση», λέει ο Sebastian.

Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τις Άλπεις από τη σύσταση των μονίμως παγωμένων εκτάσεων που συγκρατεί τη συνοχή των πετρωμάτων έως την ποσότητα και την ποιότητα του χιονιού. Οι παγετώνες υποχωρούν και οι γέφυρες πάγου και χιονιού εξαφανίζονται. Οι τεχνικές των οδηγών βουνού αλλάζουν καθώς παραδοσιακές διαδρομές γίνονται ανασφαλείς. Ορισμένοι παγετώνες, η διάσχιση των οποίων ήταν δυνατή πέντε χρόνια πριν, έχουν αλλάξει. Ο πάγος έχει εξαφανιστεί και έχει αποκαλυφθεί το πέτρωμα από κάτω.

Ο «καθρέφτης» της Ευρώπης

Οι Άλπεις είναι το εικονικό σύμβολο της Ευρώπης. Ένας από τους κορυφαίους τουριστικούς προορισμούς της ηπείρου που παρέχει πολύ περισσότερα από προορισμούς διακοπών. 40 τοις εκατό των γλυκών υδάτων της Ευρώπης πηγάζουν από εδώ, καλύπτοντας τις ανάγκες δεκάδων εκατομμυρίων Ευρωπαίων σε πεδινές περιοχές. Δεν προκαλεί εντύπωση, άλλωστε, το ότι οι Άλπεις αποκαλούνται ορισμένες φορές «ο υδάτινος πύργος της Ευρώπης».

Τα γλυκά ύδατα είναι ζωτικής σημασίας, όχι μόνο για τις οκτώ Αλπικές χώρες αλλά και για ένα τεράστιο τμήμα της ηπειρωτικής Ευρώπης. Σε μία πρόσφατη έκθεση του ΕΟΠ με τον τίτλο «Περιφερειακή κλιματική αλλαγή και προσαρμογή – οι Άλπεις απέναντι στην πρόκληση των μεταβαλλόμενων υδάτινων πόρων», εξετάζονται οι επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής στην προσφορά και ζήτηση γλυκών νερών σε καίριες Αλπικές περιφέρειες.

Οι Άλπεις – ένα μεταβαλλόμενο οικοσύστημα  

Τα βουνά, κάτω από φυσιολογικές συνθήκες, αλλάζουν με αργούς ρυθμούς, παρατηρεί ο Sebastian Montaz. Αλλά το αλπικό κλίμα έχει αλλάξει σε σημαντικό βαθμό κατά τα τελευταία εκατό χρόνια, με τις θερμοκρασίες να αυξάνονται κατά 2^oC – στο διπλάσιο του παγκόσμιου μέσου όρου. Και, ως εκ τούτου, λιώνουν και οι αλπικοί παγετώνες. Έχουν χάσει περίπου το ήμισυ του όγκου τους σε πάγο από το 1850 και οι ρυθμοί απώλειας έχουν επιταχυνθεί σε μεγάλο βαθμό από τα μέσα της δεκαετίας του 1980.

Το όριον χιόνος επίσης ανεβαίνει και τα πρότυπα μετεωρολογικών κατακρημνίσεων (βροχή, χιόνι, χαλάζι και χιονόνερο) αλλάζουν και αυτά με τη σειρά τους. Ένας μεγάλος αριθμός μεσαίου και μικρού μεγέθους παγετώνων ενδεχομένως να εξαφανιστούν μέσα στο πρώτο ήμισυ του αιώνα. Έχει υπολογιστεί ότι, σε περιοχές όπου έχουμε προς το παρόν χιονοπτώσεις, θα εμφανίζονται αντί γι΄αυτές χειμωνιάτικες βροχές, με ολοένα και αυξανόμενο ρυθμό,  με αποτέλεσμα λιγότερες ημέρες με κάλυψη χιόνος. Αυτό επηρεάζει τον τρόπο που τα βουνά συλλέγουν και αποθηκεύουν ύδατα το χειμώνα και τα αναδιανέμουν τους θερμούς καλοκαιρινούς μήνες. Κατά συνέπεια η απορροή θα αυξάνεται τον χειμώνα και θα μειώνεται το καλοκαίρι.

Ο κύκλος νερού και η κλιματική αλλαγή

Το νερό συλλέγεται και αποθηκεύεται ως χιόνι και πάγος σε παγετώνες, λίμνες, ποσότητες υπόγειων υδάτων και στο έδαφος των Άλπεων κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Στην συνέχεια απελευθερώνεται σιγά-σιγά, καθώς λιώνει το χιόνι και ο πάγος, ολόκληρη την άνοιξη και το καλοκαίρι, τροφοδοτώντας ποταμούς όπως ο Δούναβης, ο Ρήνος, ο Πάδος και ο Ροδανός, οι πηγές των  οποίων, στο σύνολό τους, βρίσκονται στην οροσειρά αυτή. Αυτό καθιστά το νερό διαθέσιμο όταν μειώνεται το απόθεμα στις πεδινές περιοχές και η ζήτηση είναι στα υψηλότερα επίπεδά της.

Οι εύθραυστες αλληλεπιδράσεις που υποστηρίζουν την αρχέγονη διεργασία αποθήκευσης και απελευθέρωσης ύδατος απειλούνται σήμερα από την κλιματική αλλαγή. Πώς θα επηρεαστούν τα αλπικά οικοσυστήματα από την κλιματική αλλαγή;

Πώς θα μεταβληθούν οι υπηρεσίες οικοσυστήματος; Τι μπορούμε να κάνουμε;

Μία υπηρεσία οικοσυστήματος υπό πίεση

Οι αλπικοί «υδάτινοι πύργοι» είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι και ευάλωτοι στις μεταβολές των μετεωρολογικών και κλιματικών διεργασιών, του τοπίου και της χρήσης των υδάτων από τους ανθρώπους. Τυχόν μεταβολές μπορεί να επηρεάσουν την ποσότητα και την ποιότητα του παρεχόμενου ύδατος σε δεκάδες εκατομμύρια Ευρωπαίους πολίτες.

Η κλιματική αλλαγή απειλεί να αλλάξει ριζικά τον αλπικό «κύκλο νερού». Οι μεταβολές στην

κατακρήμνιση, στα πρότυπα χιονοκάλυψης και στην αποθήκευση παγετώνων αναμένεται να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο μεταφέρεται το νερό. Αυτό σημαίνει την εμφάνιση περισσότερης ξηρασίας το καλοκαίρι, πλημμύρων και κατολισθήσεων εδάφους τον χειμώνα και μεγαλύτερη μεταβλητότητα στην παροχή ύδατος καθ’ όλο το έτος. Θα επηρεαστεί, επίσης, η ποιότητα των υδάτων.

Η λειψυδρία και η αύξηση της συχνότητας ακραίων φαινομένων σε συνδυασμό με την συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση νερού (για την άρδευση γεωργικών εκτάσεων ή λόγω της εισροής τουριστών, παραδείγματος χάριν) ενδέχεται να πλήξουν τις υπηρεσίες οικοσυστήματος και οικονομικούς τομείς. Τα νοικοκυριά,  η γεωργία, η παραγωγή ενέργειας, τα δάση, ο τουρισμός και η εσωτερική ναυσιπλοΐα θα υποστούν ζημιές. Το γεγονός αυτό μπορεί να επιτείνει τα υφιστάμενα προβλήματα των υδάτινων πόρων και θα μπορούσε να οδηγήσει στη δημιουργία συγκρούσεων ανάμεσα σε χρήστες τόσο στην αλπική περιοχή όσο και αλλού. Η Νότια Ευρώπη, ειδικότερα, ενδέχεται να αντιμετωπίσει συχνότερες περιόδους ξηρασίας.

Το νερό, ένας πόρος που συχνά θεωρείται δεδομένος, προσλαμβάνει νέα αξία στο πλαίσιο της αλλαγής του κλίματος.

Στους δρόμους της Βιέννης

«Το νερό που προμηθευόμαστε στη Βιέννη διανύει μία απόσταση τουλάχιστον 100 χιλιομέτρων από τις πηγές στα βουνά», λέει ο Δρ Gerhard Kusching, επικεφαλής της υπηρεσίας προστασίας πηγών της υδρονομικής εγκατάστασης της Βιέννης. Ο Δρ. Kuschnig βρίσκεται σε απόσταση αρκετών εκατοντάδων χιλιομέτρων μακριά από την αλπική εστία του Sebastian, του οδηγού βουνού. Αλλά η κλιματική αλλαγή τον απασχολεί και αυτόν επίσης.

«Για την ώρα, δεν υπάρχουν ουσιαστικά προβλήματα με την ποσότητα ή την ποιότητα του νερού αλλά το μέλλον είναι αβέβαιο. Διαχείριση της κλιματικής αλλαγής σημαίνει διαχείριση της αβεβαιότητας. Θέλουμε να είμαστε βέβαιοι ότι θέτουμε τα σωστά ερωτήματα», προσθέτει ο Δρ. Kuschnig.

Δύο εκατομμύρια άνθρωποι, στις πόλεις της Βιέννης και του Γκρατς και στις γύρω περιοχές, εξαρτώνται από ένα τμήμα των Αυστριακών Άλπεων για την υδροδότησή τους. Κατά συνέπεια, οι πηγές γλυκών υδάτων στην περιοχή τυγχάνουν έννομης προστασίας. Οι υδροφόροι ορίζοντες (μία μάζα κεκορεσμένων πετρωμάτων μέσω των οποίων το νερό μπορεί να κινηθεί με ευκολία) σε αυτές τις ορεινές περιοχές είναι εξαιρετικά ευπαθείς, λόγω της γεωλογικής σύστασης των πετρωμάτων, του κλίματος και των δραστηριοτήτων χρήσεων γης, που από κοινού επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την ποιότητα και την ποσότητα του διαθέσιμου νερού.

Κατά την προσαρμογή στην αλλαγή του κλίματος, μία από τις βασικές προκλήσεις για την περιοχή αυτή είναι η προστασία της ποσότητας και της ποιότητας των γλυκών υδάτων. Νερό υψηλής ποιότητας μπορεί να εξασφαλιστεί, σε μακροπρόθεσμη βάση, δια της προστασίας των εδαφών μέσω των οποίων οδεύει το νερό. Οι μεταβολές των εδαφών, συμπεριλαμβανομένων των νέων γεωργικών πρακτικών και της οικοδομικής δραστηριότητας, για παράδειγμα, επηρεάζουν, στο σύνολό τους, την ποιότητα και την ποσότητα του νερού. Η Βιέννη προστατεύει τις κοντινές ορεινές πηγές για περισσότερα από 130 χρόνια, αποκτώντας σταδιακά την κυριότητα τεράστιων εδαφικών χώρων στις ζώνες προστασίας υδάτων και καταφυγίων. Η ζώνη προστασίας υδάτων καλύπτει μία περιοχή 970 τετραγωνικών χιλιομέτρων που βρίσκονται στην Στύρια και την Κάτω Αυστρία.       

Ο κύκλος νερού

«Το νερό διατρέχει τα επιφανειακά στρώματα των πετρωμάτων, κυκλοφορεί εντός του βουνού και αφότου φτάσει σε αδιαπέραστους ορίζοντες καταλήγει σε πηγές δια των οποίων επιστρέφει στην επιφάνεια», εξηγεί ο Δρ. Kuschnig. 

Το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην απορρόφηση (διείσδυση στο έδαφος) και την ανάδυση (επιστροφή στην επιφάνεια μέσω της πηγής) του νερού μετά από μία βροχόπτωση είναι πολύ σύντομο. Ακραία φαινόμενα όπως έντονες βροχοπτώσεις ή το απότομο λιώσιμο του χιονιού, κινητοποιούν μεγάλες ποσότητες προσχωματικών υλικών που επηρεάζουν την ποιότητα του νερού. Συχνά, οι μεγάλες ποσότητες προσχωματικών υλικών δεν μπορούν να φιλτραριστούν μέσα στον σύντομο χρόνο που μεσολαβεί πριν από την ανάδυση. Η πιθανότητα εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων αυξάνεται με την κλιματική αλλαγή.     

Κλιματική αλλαγή

Οι μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή, όπως η άνοδος της θερμοκρασίας, επηρεάζουν άμεσα τη διαθεσιμότητα και την ποιότητα του νερού, μέσω της αυξημένης εξάτμισης και των αλλαγών που αφορούν την κατακρήμνιση. Η κλιματική αλλαγή έχει, επίσης, έμμεσες επιπτώσεις στους υδάτινους πόρους μέσω της αλλαγής της βλάστησης.

Τα δύο τρίτα της ζώνης προστασίας καλύπτονται από δάση. Όπως συμβαίνει με τον γεωργικό τομέα, τα δάση της περιοχής αποτελούν αντικείμενο διαχειρίσεως με σκοπό την προστασία του πόσιμου νερού. «Η μεγαλύτερη απειλή για την ώρα από την κλιματική αλλαγή είναι η αυξημένη διάβρωση καθότι αυτή απειλεί τα δάση. Χωρίς τα δέντρα και το κατάλληλο φύλλωμα, το έδαφος συμπαρασύρεται ενώ αυτό ακριβώς είναι που καθαρίζει το νερό. Η αύξηση της θερμοκρασίας σημαίνει την δημιουργία νέων τύπων δέντρων. Η κλιματική αλλαγή ισοδυναμεί με την αβεβαιότητα, με νέους παράγοντες και αυτό είναι πάντοτε ένας κίνδυνος», λέει ο Δρ. Kuschnig.           

Δράσεις και εμπειρίες προσαρμογής

Εν τω μεταξύ, η εκπαίδευση αποτελεί σημαντικό καθήκον για την αρμόδια αρχή ύδρευσης. Ένα σχολείο για το νερό διδάσκει, τα τελευταία 13 χρόνια, τα παιδιά που κατοικούν στην περιοχή τη σημασία του νερού και του τοπίου που το προμηθεύει.  Προσφέρονται τακτικές εκδρομές στις ορεινές πηγές έτσι ώστε οι μαθητές να κατανοήσουν καλύτερα από πού πηγάζει το νερό. Οι πληροφορίες είναι επίσης σημαντικές για την αγροτική κοινότητα που διαμένει ψηλά στα ορεινά αλπικά βοσκοτόπια. Η αρχή αυτή φέρει επίσης την αρμοδιότητα για την προστασία του εδάφους, που περιβάλλει τις πηγές, ειδικότερα από τα περιττώματα των ζώων.

Η Αρχή Ύδρευσης της Βιέννης εμπλέκεται ήδη στην κατάρτιση σχεδίων που συγκεντρώνουν άλλους φορείς από τον κόσμο του ύδατος προκειμένου να συζητήσουν τις επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή και την προσαρμογή σε αυτή. Για παράδειγμα, ένα σχέδιο, το οποίο ονομάζεται CC-WaterS, συγκεντρώνει 18 φορείς από οκτώ χώρες που διαμοιράζονται εμπειρίες και συζητούν κοινές προσεγγίσεις προσαρμογής.

Πολιτική προσαρμογής

«Συχνά, χαράσσονται μέτρα πολιτικής για την κλιματική αλλαγή ανταποκρινόμενα σε ακραία καιρικά φαινόμενα που παροτρύνουν το αίτημα για  ανάληψη δράσης», λέει ο Stéphane Isoard, από την ομάδα ευπάθειας και προσαρμογής του ΕΟΠ.

Ο καύσωνας του 2003 αποτελεί ένα σχετικό παράδειγμα. Ωστόσο, πρέπει να επινοηθούν  σήμερα σύγχρονες στρατηγικές προσαρμογής, που θα βασίζονται σε συστηματικότερη ανάλυση των ευπαθών περιοχών, τομέων και ανθρώπων και να υλοποιηθούν σύντομα προκειμένου να είναι άρτιες και αποτελεσματικές για την αντιμετώπιση των αναπόφευκτων επιπτώσεων που επιφέρει η κλιματική αλλαγή. Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και σε ζητήματα υδάτινων πόρων απαιτεί τοπική διαχείριση μέσα σε ένα ευρύτερο περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο», αναφέρει ο ίδιος.  

Βασικό στοιχείο αυτού του τύπου διαχείρισης είναι η αποτελεσματική διαχείριση λεκανών απορροής ποταμών πέραν των εθνικών συνόρων. Για παράδειγμα, έχει υπάρξει μικρή συνεργασία έως σήμερα ανάμεσα σε χώρες για τη διαχείριση της λειψυδρίας κατά μήκος των λεκανών απορροής  ποταμών που πηγάζουν ή τροφοδοτούνται από την Αλπική περιοχή. Η ΕΕ είναι καθ’ όλα ικανή να βοηθήσει αυτή τη διαδικασία μέσα από τη βελτίωση των συνθηκών συνεργασίας.

5, 6. Οδηγία — πλαίσιο για το νερό: http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html